HRONOLOGIJA

I

PERIOD DETINjSTVA I PRVI LITERARNI RADOVI

1929–1949.

Milorad Pavić rođen je u Beogradu 15. oktobra 1929. godine, između 8 i 9 časova izjutra. Dobio je ime po krštenom kumu Dr Miloradu Dragiću, lekaru preventivne medicine i osnivaču Higijenskog instituta. Ostao je upamćen i po nadimku „Cici“, još od detinjstva, budući da je znao naizust i voleo da recituje pesmu „Ciciban“ Otona Župančića. Otac mu se zvao Zdenko. Bio je nastavnik likovnog obrazovanja i sportista, a bavio se i vajarstvom. Majka Vera bila je profesorka filozofije i sportista.

Nakon Drugog svetskog rata 1945. odlazi sa roditeljima u grad Ruse u Bugarskoj. Tamo je na neko vreme nastavio školovanje, jer su njegovi roditelji našli zaposlenje u jednoj jugoslovenskoj školi. Petnaestogodišnji Milorad Pavić vodio je dnevnik (Dnevnik moga života u Bugarskoj) za vreme boravka u Bugarskoj, čiji se rukopis čuva u Legatu Milorada Pavića.

Objavljuje svoje priče 1947. godine u školskim zidnim novinama, budući da su odbijene u časopisu Mladost. Radilo se o priči „Tri greške Marije“ i jednoj bajci na francuskom jeziku.

Godine 1949. je položio maturski ispit i upisao studije jugoslovenskih književnosti na Filozofskom fakultetu i studije violine na Muzičkoj akademiji u Beogradu. Tada već tečno govori francuski, ruski i engleski jezik.

II

RANI STVARALAČKI PERIOD

(PREVODILAČKI, NAUČNI, PESNIČKI I PRIPOVEDAČKI RADOVI)

1952–1983.

Izdavačko preduzeće Nopok je 1952. godine objavilo Pavićev prepev Puškinove Poltave, s pogovorom poznatog poloniste, prof. dr Đorđa Živanovića. Pišući seminarski rad o Ćirilu i Metodiju 1953. godine, prvi put susreo se sa temom o Hazarima. Oduševljavaju ga predavanja uglednih profesora, lingviste Aleksandra Belića, istoričara književnosti, raguzologa Petra Kolendića, stručnjaka za barok Dragoljuba Pavlovića. Sluša fakultativno i predavanja na Medicinskom fakultetu, s obzirom na to da je bio fasciniran retorskim umećem tamošnjih pojedinih profesora.

Godine 1954. diplomirao je na Odseku za jugoslovenske književnosti Filozofskog fakulteta i odustao od studija muzike pred diplomski ispit. Iste godine objavljuje prvi naučni rad uPrilozima za književnost, jezik, istoriju i folklor, a zatim i Književnim novinama i časopisu Susreti. Bavi se planinarenjem i postaje član alpinističke Reprezentacije Srbije.

Postao je saradnik literarne redakcije Radio Beograda 1955, prevodeći poeziju. U nedeljniku NIN objavljuje prevode iz francuske i burmanske književnosti. S jeseni odlazi na služenje vojnog roka u Sarajevo, a zatim u Visoko.

U izdavačkoj kući Narodna knjiga 1957. objavljuje prepev Puškinovog Evegenija Onjegina. Vodi književnu, likovnu, pozorišnu i muzičku kritiku i piše seriju emisija „Muzika sa slika“ i „Hiljadu godina lirike“ za Radio Beograd. Ženi se istoričarkom umetnosti Brankom Bastom. Upisuje postdiplomske studije na Filozofskom fakultetu.

1960. rodio mu se sin Ivan. Postao je član Saveza komunista Jugoslavije.

Povodom stogodišnjice od rođenja Vojislava Ilića (1961) objavljuje sabrana dela pisca u dve knjige u Prosveti. Kod istog izdavača, 1962. godine, objavljuje Izabrana dela A. S. Puškina. Prevodi sa ruskog, francuskog i engleskog (Vijona, Ronsara, Molijera, Mistrala, trubadure i truvere, Bajrona, Šelija, škotske narodne balade, Puškina, Ljermontova).

Od 1963. postaje urednik u Prosveti, gde uređuje biblioteku „Srpski pisci“, potom „Savremeni strani pisci“ i pokreće ediciju „Plave brazde“, koja reafirmiše dela stare srpske književnosti. Istražuje u arhivama Jugoslavije, ali i u Sentandreji, Hilandaru, Beču. Počinje da se interesuje za delo Gavrila Stefanovića Venclovića. Druži se sa Vaskom Popom, Miodragom Pavlovićem, Zoranom Mišićem i jedni drugima čitaju svoje rukopise. U časopisu Književnost Pavić objavljuje putopis „Istarska kadenca“ (1964).

Rađa mu se kćer Jelena 1965. godine. Objavljuje prve pesme u Letopisu Matice srpske i Savremeniku. Priređuje zbornik radova Od baroka do klasicizma, knjigu Vojislav Ilić i zbornik beseda, legendi i poetskih tekstova Gavrila Venclovića –Crni bivo u srcu. Brani doktorsku tezu iz uporedne književnosti Vojislav Ilić i evropsko pesništvo na Sveučilištu u Zagrebu (1966), pred komisijom koju su činili: Ivo Frangeš, Aleksandar Flaker i Vice Zaninović, budući da je u Beogradu višegodišnjim odlaganjem bio praktično onemogućen.

Objavljuje prvu zbirku poezije, pod naslovom Palimpsesti (1967). Društvo pisaca Hrvatske objavilo je „Deklaraciju o jeziku“, a najugledniji pisci Srbije odgovorili su „Predlogom za razmišljanje o jeziku“. Pavić je bio jedan od potpisnika „Predloga“, zbog čega je dobio partijsku kaznu. U 1968. godini izlaze u njegovom izboru izabrana dela Džordža Gordona Bajrona i priređuje Život i priključenija sa Pismom Haralampiju, a 1969. monografiju o Vukovoj Danici – Zabavniku Vuka Karadžića.

Objavljena je Istorija srpske književnosti baroknog doba ( XVII i XVIII vek) u izdanju Nolita 1970, zahvaljujući kojoj je srpski barok dobio odrednicu u dodatnom tomu Sovjetske enciklopedije. Pavić je priredio dvotomno žitije Zaharije Orfelina o Petru Velikom. 1971. se u Savremenom pozorištu u Beogradu prikazivala Venclovićeva drama Udvorenije Arhangela Gavrila devojci Mariji u njegovoj adaptaciji. Matica srpska objavila je doktorsku tezu Milorada Pavića. Objavio je knjigu pesama Mesečev kamen (1971).

Drži predavanja na Sorboni u Parizu juna 1972, a početkom jeseni i u Beču. Srpska književna zadruga objavljuje monografiju Gavril Stefanović Venclović. Objavljuju se Puškinova sabrana dela u osam knjiga s njegovim pogovorom, komentarima i prevodima. Maja 1973. boravi na Hiladaru u Grčkoj i objavljuje prvu zbirku priča, pod naslovom Gvozdena zavesa.

Godine 1974. izabran je za vanrednog profesora na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, na osnovu referata Dragiše Živkovića, Vladana Nedića i Vojislava Ilića. 17. januara 1975. godine Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu izvelo je premijeru Pavićeve drame Krevet za tri osobe (režija: Dejan Mijač), koja je pisana prema motivima iz istoimene priče. Bio je izabran za glavnog urednika časopisa Književnost, ali je od te uloge odustao nakon dva dana. Matica srpska objavila je njegove oglede iz uporedne i istorije srpske književnosti Jezičko pamćenje i pesnički oblik.

Godine 1977. izabran je za redovnog profesora i dekana Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. Koncem 1977. počeo je da pišeHazarski rečnik. 1979. objavljuje Istoriju srpske književnosti klasicizma i predromantizma, te novu knjigu proze Ruski hrt. Kao gost britanske akademije nauka, boravi u Londonu, Stratfordu na Avonu, te Notingemu i Regensburgu. Na TV Novi Sad se 1981. godine prikazivala TV drama Crvena kraljica, prema pripoveci „Partija šaha sa živim figurama“, dok je TV Beograd prikazivao serije iz istorije srpske književnosti: barok, klasicizam i predromantizam, čiji je autor bio Pavić. Iste godine štampan je izbor iz priča Nove beogradske priče. Na Odeljenju za istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu počeo je da predaje istoriju kulture jugoslovenskih naroda u novom veku, a Matica srpska objavljuje mu knjigu poezije i proze Duše se kupaju poslednji put. Srpska književna zadruga, najposle, 1983. godine štampa književnoistorijsku sintezu, studiju Rađanje nove srpske književnosti (istorija srpske književnosti baroka, klasicizma i predromantizma).

III

PREVRATNI PERIOD

(PAVIĆ KAO PROZNI PISAC)

1984–1987.

Radeći na Hazarskom rečniku, Pavić beleži na rukopisu 8. decembra 1979. odluku da se više neće baviti naukom o književnosti. Od tada, on će prevashodno biti prozni pisac.

U proleće 1984. godine Prosveta je objavila Hazarski rečnik. Pavićev sin Ivan završio je studije slikarstva na Fakultetu likovnih umetnosti u Beogradu. Posetivši Istambul, dobio je ideju za pisanjePoslednje ljubavi u Carigradu. 25. januara 1985. godine dobio je NIN-ovu nagradu za najbolji roman u 1984. Matica srpska objavila je knjigu ogleda Istorija, stalež, stil, a Pavić sa Dimitrijem Bogdanovićem pokreće biblioteku „Stare srpske književnosti“ u 24 knjige kod Prosvete. Već 1985. prevodioci počinju da prevode Hazarski rečnik, nemajući ni izdavača ni potpisan ugovor. Gostuje na univerzitetima u Tibingenu i Hajdelbergu 1987. Knopf izdaje knjige sa amblemom ruskog hrta i dobija prava na štampanje Hazarskog rečnika na aukciji Belfona, a Garzanti postaje italijanski izdavač romana. Prevod na mađarski objavili su Forum i Europa, a odmah zatim knjiga dobija slovački, pa nemački prevod kod Hanzera.

IV

SVETSKA SLAVA

1988–2000.

Filip Tretjak je u Francuskoj nazvao Hazarski rečnik prvom knjigom 21. veka, dok je španski izdavač knjigu najavio kao prvi roman 21. veka. Nemački izdavač reklamira Hazarski rečnik, nazvavši ga srećnim događajem u književnosti, koji se dešava jednom u sto godina. Robert Kuver je prvi u Njujork Tajmsu nazvao Pavićevo delo hipertekstualnim, i svrstao ga u pisce koji stvaraju u nelinearnom, interaktivnom ključu. Predeo slikan čajem prevodi se na nemački, francuski, engleski, italijanski. New York Times Book Review izabrao je Hazarski rečnik za jednu od 8 najboljih knjiga u 1988.

Predeo slikan čajem pojavio se 1988, a već 1989. godine prikazan je na sceni Narodnog pozorišta u Zenici (režija: Vladimir Milčin). Na izmaku godine, Matica srpska je objavila knjigu priča Izvrnuta rukavica.

Godine 1990. Pavić je proglašen za najčitanijeg pisca za proteklu godinu, a objavljena je i prva knjiga intervjua sa piscem Razgovori s Pavićem, koje je vodio Miloš Jevtić. Odmah zatim, izašla je knjiga intervjua Hazari ili obnova vizantijskog romana, iz pera Ane Šomlo. Izlazi dvojezično (na srpskom i engleskom jeziku) izdanjeKratke istorije Beograda (1990). Belfon objavljuje Predeo slikan čajem, a Alen Boske prikaz „Praznik mašte“; u Londonu Pingvin štampa džepno izdanje Hazarskog rečnika. Izlaze prevodi na mađarskom, rumunskom, češkom i slovačkom jeziku. Hazarski rečnik objavljen je u Izraelu, u prevodu Dine Katan Bencion. 27. marta Teatar poezije u Beogradu izvodi dramatizaciju Pavićevih priča i poezije „Anđeo s naočarima“ i „Anđeo s lulom“ (režija: Uroš Glovacki).

Odeljenje jezika i književnosti Srpske akademije nauka i umetnosti odlučilo je da 1991. direktno izabere Milorada Pavića za redovnog člana SANU. Jovan Delić je iste godine objavio naučnu studiju, pod naslovom Hazarska prizma, koja predstavlja prvu monografiju o piscu kod nas, a već 1992. objavljena je i monografija Jasmine Mihajlović Priča o duši i telu. Slojevi i značenja u prozi Milorada Pavića. 1991. zlazi roman Unutrašnja strana vetra u Prosveti.Predeo slikan čajem osvaja Ameriku i Kanadu,Hazarski rečnik izlazi u Izraelu u tri izdanja, a Unutrašnja strana vetra prevodi se iz rukopisa na francuski, engleski i nemački. Hazarski rečnik i Predeo slikan čajem prevode se na ruski.

Od 1. januara 1992. godine, Pavić je u penziji i imenovan je za člana Krunskog saveta. Odlučuje da bude sa novom životnom saputnicom, Jasminom Mihajlović, spisateljicom i kritičarkom, sa kojom se upoznao 1986. Žive u Beogradu, a povremeno u Parizu i Grčkoj. Dobio je Oktobarsku nagradu grada Beograda za celokupan književni rad. Belfon je objavio prevodUnutrašnje strane vetra, a Alen Boske je uspeh Hazarskog rečnika nazvao „udarom groma“.

U sremskomitrovačkom Pozorištu „Dobrica Milutinović“ igrao se „Anđeo s naočarima i ... dve zasebne priče koje čine treću“, u dramatizaciji Uroša Glovackog. Istovremeno, po zamkovima Francuske, scenski je adaptiran Hazarski rečnik (Emanuel Velš), a u Belgiji i Danskoj balet (Vim Vandekejbus). Pavić gostuje na književnim večerima širom Evrope, SAD-a i Kanade.

Sa suprugom Jasminom Mihalović otpočinje život u novom stanu 1992, u Braće Baruh 2/1, budućem Legatu Milorada Pavića. Filmski režiser Dragan Marinković snimio je film po Pavićevim pričama – Vizantijsko plavo , koji je premijerno prikazan na filmskom festivalu u Herceg-Novom, a potom u Parizu i Atini. Napisao je dramu Zauvek i dan više. U tom trenutku dela su mu prevedena na 23 jezika i imao je 5 miliona čitalaca. Sa francuskog je Hazarski rečnik preveo na japanski Jukio Kudo.Unutrašnja strana vetra štampa se u Americi, Španiji, Turskoj, Hazarski rečnik na španskom i katalonskom, pa u Holandiji, Švedskoj i Danskoj; Predeo slikan čajem u Izraelu, a izbor priča Ikona koja kija u Mađarskoj.

Godine 1994. izašao je roman Poslednja ljubav u Carigradu.Unutrašnja strana vetra štampa se u Grčkoj,Gvozdena zavesa u Francuskoj, Ruski hrt u Turskoj, Zauvek i dan više u Švedskoj. U Austriji u Klagenfurtu je odbranjena prva doktorska disertacija o Pavićevom delu. Drama Zauvek i dan više i Unutrašnja strana vetra štampaju se 1995. na švedskom, Unutrašnja strana vetra na nemačkom i japanskom, Konji Svetoga Marka na francuskom, a Zauvek i dan više na ruskom. Godine 1996. objavljen je roman Šešir od riblje kože. Te godine izdavačka kuća Draganić objavila je Sabrana dela Milorada Pavića u deset knjiga, uz bibliografiju Jasmine Mihajlović i pogovor Aleksandra Jerkova, a u Kijevu izlazi prevod Hazarskog rečnika na ruski jezik. Godine 1998. Milorad Pavić i Jasmina Mihajlović objavili su zajedničku knjigu Dve kotorske priče („Steznik“ i „Tri stola“), a objavljen je i Stakleni puž. Priče sa Interneta. Petar Pijanović publikovao je monografiju Pavić, a Smiljka VasićFrekvencijski rečnik. Njegov opus, a pogotovu Hazarski rečnik, proučava se na gotovo svim univerzitetima na svetu, pišu se studije, doktorske teze, nastaju izložbe i multimedijalni projekti inspirisani Pavićevim knjigama. Roman Kutija za pisanje objavljen je 1999, a Zvezdani plašt i monografija Milorad Pavić mora pričati priče Save Babića 2000. Do 2001. godine u Rusiji su objavljeni svi njegovi dotad napisani romani.

U periodu 1992–2008 nominovan je za Nobelovu nagradu za književnosti od strane književnih stručnjaka iz Srpske akademije nauke i književnosti, kao i univerziteta iz Evrope, SAD-a, Izraela i Brazila. Svi tekstovi nominacija dostupni su danas u Legatu Milorada Pavića.

V

XXI VEK

2000–2009.

Roman Poslednja ljubav u Carigradu objavljen je u Parizu, Madridu i Carigradu, a Zvezdani plašt preveden je na slovenački. Izdavačka kuća Dereta je objavljivala Pavićevu beletristiku od 1998. godine, uz nove knjige – Interaktivne drame: Zauvek i dan više, Krevet za troje i Stakleni puž (2002; 2004), roman za decu i ostaleŠareni hleb / Nevidljivo ogledalo (2003), romanUnikat / Plava sveska (2004),Priču koja je ubila Emiliju Knor (2005), dramu Svadba u kupatilu (2005) i roman Drugo telo (2006). Godine 2002. Plato je objavio roman / zbirku priča Sedam smrtnih grehova za koji je pisac dobio Andrićevu nagradu, a 2005. i izbor iz njegovih eseja Roman kao država i drugi ogledi. Tomaž Pandur je 2002. i 2003. godine spektakularno adaptirao Hazarski rečnik za izvođenje na sceni u Beogradu, Ljubljani i Novom Sadu. U moskovskom MHAT-u izvedena je premijera Pavićeve drame Zauvek i dan više (režija: Vladimir Petrov). Takođe, pozorišne adaptacije njegovih dela izvode se širom Rusije, Evrope i u Njujorku.

Zavod za udžbenike i nastavna sredstva je 2007. publikovao Pozorište od hartije, takođe delo koje žanrovski oscilira između zbirke priča i romana, a 2009. Matica srpska objavljuje poslednji Pavićev roman Veštački mladež. Godine 2008. tragično umire piščeva kćer Jelena.

Nekoliko meseci pred smrt, Miloradu Paviću je otkriven 24. juna 2009. godine spomenik u Moskvi, u atrijumu „Biblioteke stranih jezika“. Ovo bronzano poprsje poznatog ruskog vajara Grigorija Potockog postavljeno je u Aleji svetskih velikana.

Pisac umire od posledica infarkta 30. novembra 2009. godine, u 13:10 sati. Sahranjen je 3. decembra 2009. godine u 12 časova u Aleji velikana na Novom groblju u Beogradu. Biblioteka Filozofskog fakulteta u Novom Sadu nosi ime Milorada Pavića od 2010. godine. U parku na Tašmajdanu 8. juna 2011. godine otkriven je spomenik Miloradu Paviću (rad vajara Natigu Alijeva, profesora iz Bakua i člana Ruske akademije umetnosti).

VI

POSTHUMNI PERIOD

2009–

Do sada su njegova dela prevedena na 38 svetskih jezika: ruski, engleski, francuski, nemački, španski, portugalski, katalonski, švedski, danski, norveški, finski, holandski, litvanski, estonski, letonski, slovenački, slovački, poljski, češki, mađarski, rumunski, bugarski, ukrajinski, makedonski, grčki, turski, albanski, kineski, mongolski, japanski, korejski, vijetnamski, indonežanski, ivrit, jermenski, azerski, gruzijski, persijski. Broj do sada prevedenih knjiga Milorada Pavića je 381.

U Kini je 2014. Hazarski rečnik proglašen knjigom godine, dok je reizdanje istog romana u Francuskoj dobilo 2016. nagradu „Noć knjige“.

Nakon Pavićeve smrti do sada (2009–2018) objavljena su čak 133 posthumna izdanja njegovih dela kod nas i u svetu: http://www.khazars.com/sr-YU/dela-milorada-pavica/posthumna-izdanja, a predstave rađene po njegovim delima izvođene su u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Rusiji, Rumuniji, Poljskoj: http://www.khazars.com/sr-YU/recepcija/pavic-film-tv-adaptacije-lat .

Pavićevo delo je nastavilo da živi u celom svetu u klasičnim i digitalnim izdanjima, a recepcija je podjednaka kako među čitaocima tako i u akademskoj javnosti.

Autor: dr. Jelena Marićević